Ważki - wszystko o tych dużych skrzydlatych owadach

Przejrzane i zatwierdzone przez: biologa Cesar Paul Gonzalez Gonzalez

Napisany przez Zespół redakcyjny

Ostatnia aktualizacja: 10 listopada, 2023

Ważki to jedne z owadów, które najbardziej fascynowały i wzbudzały ciekawość ludzi. Są bohaterami licznych mitów, wierzeń i opowieści, które przez wiele stuleci zamieszkiwały w powszechnej wyobraźni.

W szerokim sensie wszyscy przedstawiciele rzędu Odonata są znani jako ważki. Jednak ważki, które są powszechnie rozpoznawane, to owady należące do podrzędu Anisoptera. Grupa ta liczy około 3105 gatunków w 11 rodzinach i 448 rodzajach. Tutaj dowiemy się więcej o tych skrzydlatych owadach i ich znaczeniu w kulturze.

Ważki: wyjątkowe cechy morfologiczne

Obecnie istnieją różne rodzaje ważek i szacuje się, że mogły one pojawić się po raz pierwszy ponad 300 milionów lat temu, jak wynika z badań przeprowadzonych przez naukowców z Uniwersytetu Stanowego w New Jersey. Oznacza to, że są starsze od dinozaurów.

Charakteryzują się typowym zarysem każdego owada: ciało podzielone na trzy segmenty (głowa, tułów i odwłok), para czułków (choć zredukowanych), 4 skrzydła i 6 nóg. Głowa ma duże, kuliste oczy, które ledwo się stykają. Morfologia ich oczu daje im uprzywilejowany wzrok, którego pole widzenia może sięgać 360 stopni.

Odwłok ważek jest smukły i wydłużony. Sześć nóg jest pokrytych drobnymi włoskami, które pozwalają im łapać ofiary. Są one również przydatne do wspinaczki i pomagają im utrzymać się na powierzchni.

Ich duże, efektowne skrzydła (w sumie cztery) mogą mieć od 2 do 19 centymetrów rozpiętości i różnią się w zależności od gatunku. Jednak pierwotne ważki były znacznie większe od dzisiejszych, o czym świadczą znalezione szczątki kopalne o rozpiętości skrzydeł około 70-72 centymetrów, takie jak okaz Meganeura monyi.

Różnice między ważkami  (odonata) a ważkami równoskrzydłymi (Anisoptera)

Ważki równoskrzydłe (podrząd Anisoptera) należą do grupy odonowców, do której należą też babki (podrząd Zygoptera). Obie są bardzo podobne, ale odróżniają je dwie podstawowe różnice: grubość ciała i pozycja skrzydeł w czasie spoczynku.

Odonaty nie mogą w czasie spoczynku składać skrzydeł na brzuchu, jak to robią inne owady. Dlatego odonaty składają skrzydła pionowo. Ważki równoskrzydłe natomiast trzymają skrzydła poziomo, czyli są cały czas otwarte. Ważki są też bardziej wytrzymałe i zwarte.

Żerowanie ważki

Ważki są bardzo skutecznymi drapieżnikami mięsożernymi, co pomaga w naturalny sposób kontrolować populację komarów i innych bezkręgowców. Może są małe, ale są wzorowymi łowcami na szczycie łańcucha pokarmowego owadów. Dzięki niezwykłej zwinności i “puchowi” na nogach łapią takie zwierzęta w locie.

Podobnie jak dorosłe, nimfy ważek są żarłocznymi drapieżnikami. Ich ofiarą padają mniejsze organizmy wodne. Mają też złożone aparaty gębowe i narządy zmysłów, które pozwalają im odbierać bodźce środowiskowe.

Rola, jaką ważki odgrywają w swoim ekosystemie , jest przydatna, ponieważ będąc wrażliwymi na zmiany w środowisku lądowym, a zwłaszcza wodnym, niektórzy naukowcy uważają, że mogą one służyć jako wskaźniki zdrowia środowiska poprzez narażenie na różne zanieczyszczenia.

Dlatego spadek populacji tych owadów byłby zagrożeniem nie tylko dla równowagi ich siedliska, ale także dla zdrowia ludzi.

Siedlisko ważki

Zdecydowana większość gatunków ważek pochodzi z ciepłego klimatu. Zazwyczaj występują w regionach tropikalnych i subtropikalnych.

Można je jednak znaleźć na wszystkich kontynentach (z wyjątkiem Bieguna Północnego i Antarktydy). Co więcej, długość czasu, przez jaki przebywają na naszej planecie, jest dowodem ich wytrzymałości i przystosowania.

Lot ważki

Ważki, oprócz tego, że są piękne, słyną także z wielkiej zwinności i wytrzymałości w locie. Mają małe pierścienie na odwłoku, które pomagają im napędzać własne ciała, dając im siłę i prędkość w locie. Ich lekka, wydłużona budowa ciała, wraz z czterema potężnymi skrzydłami i pierścieniami, pozwala im osiągać duże prędkości. Ważka może lecieć bez przerwy, nie zwalniając.

Lot ważek fascynował naukowców przez większość tego stulecia. Owady te są duże, kolorowe i przyciągają wzrok, dlatego łatwo przyciągają uwagę, gdy przelatują obok.”

-JM. Wakeling & CP. Ellington (1997).

Ich średnia prędkość wynosi 50 kilometrów na godzinę (choć oczywiście zależy to od gatunku). Ponadto potrafią szybko wzbić się w powietrze (nie potrzebują zewnętrznego pędu), zatrzymać się, poruszać do przodu, do tyłu, w górę lub w dół, bez żadnych problemów.

Rozmnażanie ważek

Ważki żyją przez większość swojego życia w pobliżu wody i to właśnie tam tworzą pary do rozmnażania. Zazwyczaj samce muszą walczyć ze sobą, aby “zdobyć” samicę na danym terytorium. Po zdobyciu terytorium samiec musi opiekować się partnerką, podczas gdy ona składa jaja w wodzie.

Cykl życia ważki jest od początku (jako nimfa wodna) związany ze zdrowym środowiskiem wodnym, jak podkreśla dr Martín Alejandro Serrano Meneses. W tym okresie ważki oddychają przez skrzela i żywią się robakami i kijankami.

Mają też rodzaj maski z dużymi kłami, które służą im do chwytania ofiar. Czas trwania fazy nimfy różni się w zależności od gatunku ważki, od kilku tygodni do kilku lat.

Następnie przychodzi czas metamorfozy. Po wielu przeobrażeniach ważki osiągają formę owada, którą będą przyjmować przez całe swoje krótkie dorosłe życie. Aby osiągnąć ten etap, ważka musi zrzucić maskę i kły; większość ważek żyje tylko kilka tygodni.

Czy ważki są niebezpieczne?

Te fascynujące i kolorowe owady nie są wcale niebezpieczne dla ludzi. Nie mają gruczołów jadowych ani żądeł, więc nie są trujące.

Ponadto, chociaż mają silne i potężne żuchwy, które pozwalają im polować i zjadać ofiary, nie skrzywdziłyby człowieka, przynajmniej nie celowo. Chociaż może dojść do incydentu z obsługą, sytuacja nie będzie eskalować, więc nie ma się czym martwić.

Ważka i jej znaczenie w kulturze popularnej

W tradycyjnej kulturze rdzennych Amerykanów ważka jest uważana za symbol transformacji i odrodzenia. Dlatego często kojarzone są z reinkarnacją i duszami zmarłych.

Są też wzmianki o tych owadach jako totemach siły i dobrobytu. W przypadku Japonii są one również kojarzone jako “zwierzęta-dusze”, jak wskazuje Jan N. Bremmer w swojej książce.

Kultura popularna utrzymuje, że Birmańczycy odprawiali rytuał wrzucania ważek do wody otaczającej ich osady. Uważa się, że celem było kontrolowanie populacji komarów i zapobieganie rozprzestrzenianiu się chorób, takich jak żółta febra czy malaria; rytuał ten nabrał ochronnego znaczenia w mitologii tubylców.

Ponadto ich lot i kolory, które odbijają się na ich dużych skrzydłach, wzbudzały prawdziwą fascynację w wielu cywilizacjach. A ich zdolność do przetrwania przemian życiowych jest uważana za inspirację dla ludzkiej egzystencji.